پرسشنامه در پژوهش

•  

پرسشنامه و اجزاء اصلی آن

پرسشنامه یکی از ابزارهای رایج تحقیق و روشی مستقیم برای کسب داده های تحقیق است. پرسشنامه مجموعه ای از سؤال‌ها (گویه ها) است که پاسخ دهنده با ملاحظه‌ی آن‌ها پاسخ لازم را ارائه می‌دهد. این پاسخ، داده‌ی مورد نیاز پژوهشگر را تشکیل می‌دهد. سؤال‌های پرسشنامه را نوعی محرک- پاسخ می‌توان محاسبه کرد. از طریق سؤال‌های پرسشنامه می‌توان دانش، علایق، نگرش و عقاید فرد را مورد ارزیابی قرارداد، به تجربیات قبلی وی پی برده و به آنچه در حال حاضر انجام می‌دهد، آگاهی یافت.

پرسشنامه باید شامل اجزاء زیر باشد:

الف) نامه‌ی همراه یا مقدمه‌ای برای آماده کردن پاسخ دهنده جهت تکمیل پرسشنامه.

ب) دستورالعمل.

ج) سؤال‌ها (گویه ها)

در اینجا هر یک از اجزاء یاد شده، تشریح می‌گردد:

الف) نامه‌ همراه: در این قسمت، هدف از گردآوری داده‌ها به وسیله‌ی پرسشنامه و ضرورت همکاری پاسخ دهنده های مورد نیاز، بیان می‌شود. به منظور بیان هدف‌های یاد شده می‌توان شیوه‌ی زیر را به کار گرفت:
ابتدا هدف کلی پژوهش بیان شده و پاسخ دهنده با گزاره های خاص تحقیق آشنا می‌شود. پس از آن به نقش پرسشنامه در فراهم آوردن داده های مورد نیاز پژوهشگر اشاره می‌شود. پژوهشگر باید سعی کند تا پاسخ دهنده نسبت به همکاری در تکمیل پرسشنامه برانگیخته شود. برای این منظور باید بر ارزشمند بودن داده های حاصل از پرسشنامه تأکید شود و پاسخ دهنده نسبت به ضرورت و اهمیت تحقیق آگاه گردد تا با دقت بیشتری پاسخ سؤال‌ها را عرضه کند. علاوه بر آن، در این قسمت محقق باید به این نکته اشاره کند که داده های حاصل از پرسشنامه محرمانه بوده و به جز استفاده‌ی آماری، به منظور دیگری مورد استفاده قرار نخواهد گرفت.

ب) دستورالعمل: در این قسمت محقق سعی می‌کند پاسخ دهنده را با چگونگی پاسخ دادن به سؤال‌های پرسشنامه آشنا کند. در دستورالعمل تکمیل پرسشنامه، رعایت نکات زیر ضروری است:

– هر نوع سؤال پرسشنامه و چگونگی پاسخ دادن به آن تشریح شود.

تأکید بر رعایت دقت نسبت به پاسخ دادن به سؤال‌ها.

– تأکید بر این نکته که پرسشنامه تا تاریخ معین تکمیل شده و به آدرس مربوط یا به پرسشگر تحویل داده شود.

باید به خاطر داشت که دستورالعمل تکمیل پرسشنامه باید کوتاه و به آسانی قابل فهم باشد. دستورالعمل‌های پیچیده باعث سردرگمی پاسخ دهنده شده و بر ماهیت پاسخ‌ها اثرمی گذارد. به طور کلی سؤال‌های پرسشنامه به دو صورت ارائه می‌شود:

1- سؤال‌های بسته -پاسخ،2- سؤال‌های باز- پاسخ

سؤال‌های بسته-پاسخ: سؤال‌های بسته-پاسخ مجموعه ای از گزینه‌ها را ارائه می‌دهد تا پاسخ دهنده از میان آن‌ها یکی را انتخاب کند. پرسشنامه های بسته-پاسخ به حالت‌های متفاوتی ارائه می‌شود. این حالت‌ها به قرار زیر است:

– حالت چند جوابی: در این نوع سؤال، پاسخ دهنده یکی از گزینه های ارائه شده را انتخاب کرده و علامت گذاری می‌کند.

– حالت مقیاس چند درجه ای: در این نوع سؤال، پاسخ دهنده موضع خود را در مورد موضوعی، بر روی یک طیف با انتخابی که به بهترین وجه نمایانگر باورها، عقاید یا نگرش او درباره‌ی آن گویه باشد، مشخص می‌کند.

– حالت تعیین اولویت نسبت به موارد ارائه شده: در این حالت، یک سری گویه ارائه شده و از پاسخ دهنده خواسته می‌شود تا ترتیب اهمیت آن‌ها را مشخص کند.

سؤال‌های باز-پاسخ: سؤال‌هایی هستند که در آن‌ها، پاسخ‌دهنده می‌تواند پاسخ را به اختیار خود بیان کند. این پاسخ‌ها می‌تواند از چند کلمه تا چند جمله باشد. از این نوع سؤال‌ها برای بررسی و مطالعه‌ی عقاید در یک زمینه‌ی خاص استفاده می‌شود. باید یادآوری کرد که تجزیه و تحلیل داده های حاصل از این نوع سؤال‌ها مشکل بوده و نیازمند یک سیستم کدگذاری ویژه می‌باشد.

 

اصول طراحی و اجرای پرسشنامه

الف: سؤال‌های پرسشنامه باید بر اساس اهداف یا سوالات تحقیق تنظیم گردد

ب: پرسشنامه باید پاسخدهنده را جذب نموده و سوالات آن برای او جذاب باشد

ج: پرسشنامه باید  تا حد امکان کوتاه باشد و داده های مورد نیاز پژوهشگر را فراهم آورد.

د: پرسشنامه باید همراه دستورالعمل تکمیل آن بوده و چگونگی پاسخ دادن به سؤال‌ها را برای پاسخ دهنده تشریح کند. دستورالعمل تکمیل پرسشنامه باید کوتاه و حاوی کلیه اطلاعات مورد نیاز پاسخ دهنده، برای کامل کردن پرسشنامه باشد.

نکات کلیدی در طراحی پرسشنامه

پس از انتخاب نوع سؤال‌های پرسشنامه، محقق باید به تدوین سؤال‌های پرسشنامه بپردازد. در تدوین سؤال‌ها، توجه به نکات زیر ضروری است:

• از سؤال‌های نامفهوم و مبهم پرهیز کنید. به عبارت دیگر محقق باید سؤال‌ها را به صورت روشن، دقیق و بدون ابهام ارائه دهد. اولین ویژگی یک پرسشنامه خوب آن است که زبان مشترکی را بین محقق و پاسخ دهنده برقرار سازد. اگر پاسخ دهنده قادر به درک معانی سؤال‌ها نباشد، داده های حاصله از پرسشنامه معتبر نخواهد بود. در برخی از موارد، واژگان تخصصی پرسشنامه در دستورالعمل تکمیل پرسشنامه توضیح داده می‌شود تا پاسخ دهنده با تعریف عملیاتی مورد استفاده در پرسشنامه آشنایی کامل به دست آورد.
• از سؤال‌هایی که پاسخ دهنده را به پاسخ خاصی هدایت می‌کند، باید اجتناب کرد. سؤال‌های جهت دار، پاسخ دهنده را به سمت و جهت خاصی هدایت کرده و بنابراین اطلاعات حاصله از آن‌ها دقیق نخواهد بود.
• از سؤال‌های پیچیده و طولانی اجتناب کنید. این گونه سؤال‌ها به دشواری قابل درک است و بنابراین پاسخ دهنده وقت زیادی را صرف درک معانی آن می‌کند. سؤال‌ها باید به نحوی باشد که پاسخ دهنده آن‌ها را به آسانی درک کند.
• از سؤال‌های دو وجهی که شامل دو سؤال در یک پرسش است اجتناب شود. این نوع سؤال‌ها پاسخ دهنده را در یک زمان ثابت در برابر دو سؤال قرار می‌دهد، در حالی که وی تنها امکان دادن یک پاسخ را دارد.
• تا جایی که امکان دارد از ارائه سؤال‌های منفی خودداری شود. پاسخ دهنده در برابر سؤال منفی ممکن است به طور ناخودآگاه کلمات منفی را نادیده گرفته و یا متوجه آن‌ها نشود. در این حالت پاسخ‌های او با واقعیت مطابقت نخواهد داشت. در صورتی که پژوهشگر ناچار از استفاده سؤال‌های منفی باشد، بهتر آن است که زیر کلمات منفی را خط کشیده و یا این کلمات را با حروف درشت مشخص کند.
• از بیان سؤال‌های مستقیم که موجب تحریک حساسیت آزمودنی شده و یا در وی ایجاد مقاومت می‌کند پرهیز شود. در مواردی که آزمودنی درباره‌ی یک موضوع به سهولت پاسخ خود را عرضه نمی‌کند، به ویژه موضوع‌های حساس که با ارزش‌های اجتماعی سروکار دارد، سؤال‌های پرسشنامه باید به صورت غیرمستقیم بیان شود. در این صورت سؤال‌ها ایجاد حساسیت در پاسخ دهنده نکرده و احتمالاً پاسخ‌ها به واقعیت نزدیک‌تر خواهد بود. برای مثال:آیا مدیر خود را دوست دارید؟ این سؤال را می‌توان به صورت غیرمستقیم چنین مطرح کرد:آیا مدیر شما مورد علاقه همکاران می‌باشد؟
• از تنظیم سؤال‌هایی که آزمودنی پاسخ آن‌ها را در دسترس ندارد، خودداری شود. اگر از آزمودنی‌ها خواسته شود تا به سؤال‌هایی که برای آنان اهمیتی ندارد و یا درباره‌ی آن هرگز فکر نکرده‌اند پاسخ دهند، نتایج حاصله ممکن است معتبر نباشد. باید سؤال‌ها را طوری تنظیم کرد که آزمودنی توانایی لازم را برای پاسخ دادن به آن داشته باشد.
• به‌کارگیری سؤالات معکوس جهت اطمینان از پاسخ گویی صحیح پاسخ دهندگان. پیشنهاد می‌گردد که در طراحی پرسشنامه، نسبت به یکی از سؤالاتی که از فرد پرسیده شده، از سؤالات با محتوای معکوس استفاده شود تا اطمینان حاصل شود که پاسخ دهنده، به سؤالات با دقت لازم پاسخ می‌دهد.

ترتیب ارائه سؤال‌ها

در ارائه سؤال‌ها باید به این دو اصل مهم توجه کرد:

• سؤال‌های اولیه باید به حدی جالب باشد که پاسخ دهنده را به پاسخ دادن ترغیب کند.
• سؤال‌ها از ساده‌ترین به پیچیده‌ترین عرضه شود.
• سؤال‌هایی که ممکن است آزمودنی در پاسخ دادن به آن‌ها اکراه داشته باشد در آخر پرسشنامه قرار داده شود.
• ارائه سؤال‌های پرسشنامه باید از یک نظم منطقی پیروی کرده و سؤال‌هایی که به یک موضوع مربوط می‌شود در یک قسمت و به دنبال یکدیگر ارائه شوند.

اجرای مقدماتی پرسشنامه

پس از تدوین و تنظیم پرسشنامه لازم است یک بررسی مقدماتی بر روی آن انجام دهید. هدف این بررسی بر طرف نمودن اشکالات احتمالی می‌باشد. هرگونه اصلاح سؤال‌های پرسشنامه به نتیجه‌ی حاصل از این بررسی مقدماتی بستگی خواهد داشت. بررسی مقدماتی را باید در میان افرادی که جامعه آماری تحقیق را تشکیل می‌دهند، انجام داد. بهتر است در پایان پرسشنامه از پاسخ دهنده‌ها خواسته شود تا نظر خود را در مورد روشن بودن یا ابهام برخی از سؤال‌ها عرضه دارند. اگر کلیه‌ی (یا بخش زیادی از) پاسخ دهندگان به سؤال خاصی پاسخ نداده باشند، باید این گونه سؤال‌ها مورد بازبینی قرار گیرند. معمولاً تعدادی از سؤال‌های پرسشنامه برای اندازه گیری متغیر خاصی در نظر گرفته می‌شود. از این رو باید اطمینان حاصل شود که پاسخ این سؤال‌ها، متغیر مورد نظر را اندازه گیری می‌کند. برای اطلاع از این امر، محقق می‌تواند به محاسبه‌ی همبستگی میان نتایج حاصله از پاسخ‌های آزمودنی‌ها به هر سؤال با نمرات حاصله توسط فرد به سؤالات پرسشنامه بپردازد. ضریب همبستگی بالا، ارتباط زیاد میان آنچه هر سؤال اندازه می‌گیرد با آنچه در کل اندازه گیری شده است را نشان می‌دهد. با توجه به ضرایب همبستگی حاصله، محقق می‌تواند سؤال‌هایی را که بیشترین همبستگی را با نمره کل دارد انتخاب کند